Tvo Domar um A. Garborgs: Forteljingar og Sogur. - Ivar Aasen-tunet

(Innsendt).

I.

Forteljingar og Sogur er ei underleg Bok, forvitneleg og vill; stød og grunnviss paa den eine Kanten og trivlande og søkjande paa den andre. Snart kjem Lagnaden. Den usynlege uavvendelege Lagnad gjeng sin Gang utan Von um Plass for ein sjølvstendig Vilje. Snart kjem Mannaviljen, og bryt sigrande fram, til dess det med eit vert ein Hindring, og so syner Lagnaden seg att, Naturen krev sine Offer; det er raadlaust smjuga undan. Alt det, som strid mot Naturen, er skadelegt for Utviklingi.

Av laak Ætt er eit godt Stykkje. Naturskildringane her er av det vænaste, ein kann tenkja seg. Her er det Spursmaal um Arv, som er uppe. Me fær sjaa korleides den hev det, som gjeng og ber paa ein tung Arv etter Foreldri sine, korleids han vert vanvyrd og hædd utgjenom Livet. Hans Livsveg vart tung. Dei hjelpte ikkje dei Ordi Faren sagde til den heimanfarande Sonen: Hev eg Skuld imot deg, so tak ikkje det med deg, der du fer, for ingen hev Brev paa Livet. Han var av laak Ætt, Leiv Hegglid. Den Tanken, som her er lagt til Grunn, vert paa ein Maate teken upp att i Seld til den Vonde .

Seld til den Vonde er eit merkjelegt Stykkje baate paa Grunn av Tendensen og det Stadium, det viser oss i Diktarens Utvikling. Ein lyt leggja Merkje til, at det er skrive i 1878. Evlaust er det skrive i ei tung Stund etter ein hard Strid i Tvil og Raadløysa med den Herding, som kjem, naar ein likesom er komen ovanpaa eit Spursmaal. Grunndraget, som gjeng gjenom Forteljingi skal ein leggja seg paa Minne; ein fær sjaa att det same, um ein fylgjer Diktaren vidare i hans Utvikling. Seld til den Vonde vil visa oss det umogelege i Kristendomens Dogmar um Ervesyndi, Mannaviljen og Guds Rettferd. Striden um desse Ting er gamal i Kyrkja, hev vore ført lika sidan Augustins Tid i Fyrstningi av det 5te Aarh., daa Pelagius kom yver fraa England. Forfattaren utgreider her for oss eit Menneskjeliv, som er dømt fyrr det kom i Verdi. Han syner os korleis Foreldre kan bera seg aat med Borni sine og spyrr um det er Rett aa krevja den til Reiknskap, som er sett i Verdi med Domsmerkje paa seg. Kor vert det med Mannaviljen og Guds Rettferd, naar me Menneskje, som ved Ervesyndi alle er seld til den Vonde, skal lida for det, ein annan hev gjort? Guds Rettvisa og Heilagdom er utan Ende ^_ Alt du fær i Arv av dine Foreldre skal du taka imot, som det kom fraa Gud ^_ Ingen kan klaga fordi han vert fordømd, men maa prisa Guds Visdom og Rettferd i sjølve Helvite, og der høyrer me av Naturen heime. Mine Foreldre dei hev Retten og Magti til aa gjera med meg, som dei vil, men eg er Syndaren, og eg hev fortent det, og um dei sender meg til Helvite, so vil eg prisa dei for deira store Naade, segjer Baard i si Sjælekvida for Altaret. Retten skal me ikkje tala um, sagde Gamlepresten aat Trond, daa han spurde, um andre hadde Rott til aa gjera slikt med han. Korleids kan Gud, som vil at alle Menneskje skal verta æveleg sæle, staa i sin rettferdige Himmel og sjaa paa, at ei Menneskjesjæl lid for det, ein ikkje hev Skuld i. Er det Guds Vilje, so lyt du nok bøygja deg, sagde Doktaren. Guds Tankar er ikkje vaare Tankar og hans Vegjer ikkje vaare Vegjer. Han laut gjeva seg heilt i hans Vald. Kor er Fridomen?

I Hemnfær me og eit Innlegg, som leikar innpaa det same. Her er det Viljen som det er Spurnad om. Presten sagde i Brudetalen: Me skal tukta og korsfesta vaar eigjen Vilje, den ein fyrst kom aat Altaret med, den vilde Vaarherre, at ein skulde hava. Og det var stor Synd at aa setja seg mot Guds Vilje: Det vart lett for Presten aa segja dette fyri Altaret; det vart hardare, daa det røynde paa. Daa Hemnen kom, og han sat i Baaten, bad han: ske din Vilje, og so sokk han.

Stordaader ei væn Forteljing, det er inkje nokot av dette eggjande der. Ho er reint umvølt, og ho hev ikkje tapat paa Umvølingi. Me fær her sjaa Kjærleiken til andre strida med Sjølvkjærleiken. Me fær sjaa Stordaad, verkeleg Stordaad her, tekjen beint ut av Livet. Ein gløymer ikkje snart ei slik Forteljing, ho er av dei som bit seg fast i Hjarteroti. Det same er au paa ei Vis Tilfelle i Mannen med Sekken . Det er kveikjande etter desse tanketunge, men myrke Skildringar aa lesa eit Stykke som Ein Ungkar . Det er eit morosamt og kvikt Stykkje. Men so kjem Ungdom.

Ungdomer eit meisterlegt heilt Stykkje. Det er utan Tvil det beste i Boki; kanskje eg torer segja, det er det beste, Garborg hev skrive. Maalet hev her fengje ei so moderne Form, som aldri nokonstad fyrr, og Emnet er tekje radt ut av Tidi, av dei brennande Spursmaal, som er framme i Bøkerne aat Bjørnson og Ibsen. Det er iser Bjørnsons Moralteori han her vil til Livs. Det Moralprincip som Bjørnson i En Hanske og Det flager i Byen og paa Havnen, vil leggja til Grunn for Utviklingi, synes han er berre teoretisk og mot Naturen, I Praksis gjeng det ikkje so for seg. Livet hev ein annan Moral. Den friske og sterke Unggjenta Anne Malene, som er uppali etter sit eigje Hovu fritt, og utan Tvang og Paalegg fraa nokon Kant, viser oss korleids Naturen er i seg sjølv, naar ikkje Opinionen hev grunnlagt noko kunstigt Samvit. Ho vilde vera fri nokre Aar, fyrr ho batt seg og ikkje hava nokon til aa tvinga sin glade Ungdom, sagde ho aat Kjærasten sin. Og so kom den sedelege unge Mann Jens Carlstad, som var forlova og moralsk. Men Naturen gjekk yver Upptuktingi. Han hadde ei usedeleg Kjenning av at han var glad, daa han hadde smakt Kyssen, den forbodne Frukt. Han visste ikkje at Kjærleik var so sterk ^_ Dei talad og skreiv um aandeleg Kjærleik og sedeleg Kjærleik og usedeleg Kjærleik og Sjukdom og Satansmagt, men ingen viste noko um Kjærleik, for den var korkje sedeleg elder usedeleg ¹), men sterkare enn Dauden. Her hev me med klaare Ord Naturens Krav framstelt, som Livet kann syna oss det. Den moralske Karlstad pinte seg med Samvitsgnag og aandeleg Sjølvpisking, men daa han kom etter, at slik hadde ikkje Anne Malene det, so vilde han læra henne aa vera moralsk; men det gjekk ikkje godt forhan. Naar ein vil meistra Naturi, vert Endskapen eit Konstprodukt. Ender og Gong kjende han i seg sjølv ei brennande Fysna: kor gildt det skulde vera aa kunna synda utan vondt Samvit. Samvitet er berre Folkedomen i oss, denne djupe religiøse Rædsla for Bygdesnakket, Organet for Bygdesnakket, gamal nedervd Samfundsvedtekt, innvervd, ikjøtad Fleirtalsmeining um det, som var pent og høvelegt. Anne Malene var likso uskyldig ho som tusund andre, som gjekk og var moralske og snakka Skandale og vart vonde, berre ein nemnde so ærlegt og nyttigt eit Plagg som ei Brok. Daa han fekk sendande En Hanske fra den rette Kjærasten sin, var han alt herda. Var det nokor Sak for Kvinfolki daa? dei fekk gifta seg, naar dei vart vaksne? Per, stakkar, fekk likevel den ærlige Jomfru Anne Malene, men den sedelege Postassistenten hadde nok fyrst havt Høve til aa syna sin Natur. Framstellingi er glimrande, iser der Karlstad utgreider um Samvitet, det er psychologisk fint Stykkje for Stykkje. Forf. hev au innlagt i Forteljingi eit Ord um Kyrkjeskikkarne og dei religiøse Ceremoniar. Iser er det Konfirmasjon og Daap, som han neiser; detta gjer han paa ein so klaar og talande Maate, at ein mest ikkje kann faa Boki or Henderne. Han syner oss korleids Smaaborni, som kjem for aa beda um Daapens Gaava, anten dei vil elder ikkje tvingast inn i Guds Rike. Kven kann vita um dei smaa hev Hug til aa koma dit elder ikkje? Det er andre som vil for han, det er andre som trurfor han solenge. Selvbestemmelsens Ret hev han ikkje. Det kjem vel med Tidi, tenkjer dei. Det er Meiningi,at Konfirmasjonen skal bøta paa det. Presten segjer daa, at det gjeld um aa gaa upp og gjeva den store Lovnaden, ikkje som ufrie, ikkje som av Tvang, men av eit fritt og ærlegt Hjarta. For Gud hatar al Tvang og vil berre hava frie Tenarar. Men dette laut Gud syrgja for, Presten laut beda honom greida med det, for sjølvkunde dei ikkje lova ærlegt og halda fritt. Kor vart det daa med Fridomen? ^_ Kvat Greide hadde Ungdomen paa det store, dei lova? Anne Malene kunde ikkje dei tie Guds Bod desmeir, men Presten saag, at ho var eit godt Barn, hadde god Forstand, Vaarherre bøygde henne nokk, naar hansTid kom; hennarTid var det ikkje Spurlag etter. Var dette Tvang? Kor vert Fridomen av? Det saag ut til, at det drygde fyrr hansTid kom, for Anne Malene var no eit Vredens Barn kor som er i alle sine Livedagar: Naturen gjekk yver Upptuktingi.

Ungdomer ei greid Melding av Bjørnsons Bøker um Hanskemoralen, ei praktisk Melding, som talar for seg sjølv. Det er berre ein Protest; me treng noko meir positivt um same Emne; for slik som denne Forteljing no er, er ho faarleg.

Me fær vona, at ei slik Bok fær ei verdig Mottakning hjaa den norske Lesekrins. Ho er ein Prydnad for vaart Bokrike, og me kann vera byrge av, at det hev utkome noko so meistarlegt fullført paa norskt Maal.

Sjur.

II.

Eg vart so harm, daa eg las desse Forteljingarne og Sogurne hans Garborg, at eg

nær hadde hivt Boki paa Elden med det same.

Kvat Meining kann det vera i aa senda slikt i Trykkjen? Folk er sanneleg kritikksjuke nok fyrr.

Skal ein endeleg skriva Bøker, so maatte ein daa helder skriva noko, som det var Hugnad i for Folk aa lesa, og inkje slikt, som berre tener til aa øsa upp, og som riv ned i Staden for aa uppbyggja.

Som no denne siste Forteljingi Ungdom, kvat Gagn vil ho gjera tru? Ho vil inkje noko Gagn gjera, utan for eldre Folk netupp, som der vil sjaa ein ny Vitnesburd um vaar Naturs Forderv og medfødde syndige Lyster, men naar me kjem ut millom Ungdomen, meiner du, at dei vil læra av Forteljingi aa strida mot Kjødets Begjæring? Nei, mange vil kanskje tyda det ut slik, at det er inkje so nøgje med korleids dei fer, men kvar kann gjera som han vil og korkje vyrda Prest elder Kyrkja. For eg skynar nok det eg ogso, at desse Forteljingarne er ikkje aa taka so beintfram, men det ligg ei Meining under i alle saman, og den Meiningi er vist den, at Kyrkja og Prestarne dei gjer berre det som vondt og galet er, og det vert avskildrat mest som nokot Narreverk altihop. Men den Sak hev eg funnet at vera god og ingi Nedriving verd. Men vil nokon grundigt sjaa, korleids denne Verdens Gud er lagad og Vantroens Børn, so veit eg inkje betre, enn naar dei les denne Boki. For Guds Bodord skal likesom ikkje vera nokot større, og helder ikkje Barne-Daap og Vigsla, ja inkje nokon Ting. For eg skynar nok kvat som ligg under, det er no mi Tyding, og dette skriv eg for aa vara andre. For eg vil inkje, at mange skal bruka ein sodan Lærdom.

t. t.

¹) Alle Utpeikingar er av Meldaren.