1184-1884

(Framhald.)

Naar det hev voret ein sterk Samfunds-Strid og politisk Strid i eit Land, so plar det fylgja eit stort Lovgjevar-Arbeid etterpaa.

Soleids fekk Frankrike etter den store Revolutionen sin fyrste Landslov under Napoleon; fyre Revolutionen hadde det voret 384 ulike Retts-Reglar, coutumes differentes, slik at det, som var Rett i eit Landskap var Lovbrot i eit annat.

Sameleids fekk Norig etter den lange Innanlands-Ufreden sin Landslov under Magnus Lovbøtaren, og Loverne vart forandrad etter dei nye Tilstand.

I gamle Dagar, daa det var Sjølvstyre i Bygderne, hadde Bønderne og Lendmennerne greidt Rettssakerne sine sjølve. Men no, daa det vart liksom eit tomt Rom etter Lendmennerne, laut ein annan taka detta Gjerefaret paa seg, og det vart Kongen.

Daa det no var 4 Lagting men berre ein Lov, vart det heretter berre Landsstyringi, Kongsmagti, som stellte med Lovgjevingi, og Bønderne sluttad med aa møta paa Lagtingi, for dei hadde ikkje nokot der aa gjera.

Retten til aa lata til Pengar var det ingen, som hadde. Vilde Kongen hava større Skatt, laut han tinga med kvar Bonde og høyra etter, um han vilde unna Kongen større Skatt liksom ei Venegaava.

Kongen var suveræn, men kvar Bonde var og suveræn. Daa Bønderne no ikkje hadde nokor politisk Magt, korkje dømande, lovgjevande elder Retten til aa lata til Pengar, kom dei reint utanfyr det offentlege Livet, livde kvar paa sin Gard, nøgde med den Retten, dei hadde, at ingen kunne gaa dei for nær.

Den offentlege Magt, som var i Landet, den hadde Kongen; men han var langtifraa ikkje einveldig, aa kalla fyr, han kunne i Grunnen litet gjera. Hans Rett sluttad der, som Bondens Rett byrjad, og han var meinbunden paa alle Kantar.

Daa dei gamle Stor-Ætterne ikkje hadde nokot til aa liva etter, so døydde dei ut den eine etter den andre. Sistpaa avlyste Haakon Magnusson den eldre Lendmanns-Namnet.

Mange hev lastat han fyr det. Dei hev sagt, at han tok Stormennerne fraa Landet og gjorde det hovdinglaust, so framand Adel kunne strøyma inn.

Men ein tarv ikkje nasekasta Kong Haakon. Hadde det voret Livskraft i Lendmenenrne paa den Tidi, hadde dei ikkje latet seg avlysa ved ei kongeleg Rettarbot. Elder trur nokon at Menner som Einar Tambeskjelvar og Erling Skjalgsson hadde gjevet Svigt fyr ei kongeleg Forordning?

Lendmanns-Veldet fekk ikkje Slutt, fyrdi Kong Haakon avlyste Lendmanns-Namnet, men han avlyste Lendmanns-Namnet, fyr di det var Slutt paa Lendmanns-Veldet.

Dei, som legg all Skuldi fyr det, som hadde hendt, paa Sverre, Haakon den gamle, Magnus Lovbøtaren og Haakon Magnusson den eldre, korleids vil dei greida det, at paa Lag det same hende ved same Leitet i Tyskland og Frankrike? Var Sverre og hine Skuld i det og?

Norig fylgde i Millomalderen godt med, naar nokot gjekk fyr seg ute i Europa, og me finn same Utviklingi paa Lag fleire Stader.

I Frankrike og Tyskland hadde Lensvæsenet utviklat seg. Etter den romerske Rett gjekk all Magt ut fraa Kongen, og han skifte Landet millom Mennerne sine. Han vart Lensherre, hine Vasallar. Desse Vasallarne tvingad sine Undergjevne til aa verta Vasallar under seg att, og desse Undervasallarne fekk Vasallar under seg att, og soleids nedetter, til dess det berre var Bønderne att. Daa byrjad dei lægste Vasallarne Ufred med den frie Jordeigedom (Allodialgods) og trugad Bønderne til aa taka sine Gardar til Len og verta Vasallar. Soleids vart det Slutt paa den frie Jordeigedom; Leiglendingar og andre Smaafolk vart Liveigne. I Norig hadde Harald Haarfagre freistad paa det same, men der heldt Bønderne seg frie.

Sidan sette den germanske Retts-Tanken, upp mot denne Skipnaden; for den germanske lagde mest Lag paa kvar Manns personlege Rett. Bønderne var so nedtrælkad, at dei var det ingi Raad fyr, men dei store Vasallarne gjorde seg mest sjølvstendige og gjorde Kongen til ein rein Skugge, liksom Lendmennerne hadde ætlat seg til aa gjera i Norig under Innanlands-Ufreden.

So kom Fredrik den 2dre i Tyskland og Ludvig den 9de i Frankrike, ved same Leitet som Sverre, med Krav um, at Kongedømet hadde sin Rett fraa Gud, og den franske Kongen vann paa Vasallarne, liksom Sverre paa Lendmennerne.

Men endaa var Skilnaden stor paa Norig og Frankrike. Naar den franske Kongen og Etterkomararne hans tynte Vasallarne, so hadde dei Folket i si Hand; for det fanst ikkje eit fritt Bondestand. Difyr kunne den franske Kongen segje: Riket, det er eg.

Men um den norske Kongen vann paa Lendmennerne, hadde ikkje det so mykje paa seg. Lendmennerne hadde ikkje, liksom Vasallarne, voret mest sjølvstendige Hovdingar. Dei hadde voret Hovdingar fyrBønderne, ikkje yverdei, dei fyrste millom Jamningar. Daa dei laag under i Striden, hadde ikkje den norske Kongen dermed Folket i si Hand, for Odelsbonden var att: han aatte si Jord med likso full Rett, som Kongen aatte sitt Kongedøme.

Etter europæisk Mynster set Landsloven hans Magnus Lovbøtaren Kongen i agande Stordom høgt yver Folket og segjer, at Kongen eig alt Landet; men detta er berre store Ord; Bonden eig Jordi, og som sagt: Kongens Rett naar ikkje lenger enn til der Bondens byrjar.

I Frankrike vart heile Riket umskapt etter den romerske Rett, men i Norig heldt den gamle innfødde germanske Retten seg i Bondesamfundet. Her møtest nokot nytt og nokot gamalt. Grunnlaget i det norske Samfundet er det gamle germanske, i Toppen er det eit Kongedøme lagat etter den romerske Rett.

Norig er det einaste, heiltupp det einaste Landet i Europa, der Samfundet vart lagat paa denne Maaten, og nettupp detta gjer Norigs Soga so reint framifraa merkeleg.

Dei segjer, at det Landet er det sælaste, som ingi Soga hev; kor som er hev Norig fenget svida hardt, fyr di det hev ei merkeleg Soga. Men leggja Skuldi paa einMann ^_ det er skire Uvitingskapen og Faakunna.

I 1814, daa Kongen sagde fraa seg Landet, og dei skulde tymta til nytt Hus her heime, daa fann dei det gamle Grunnlaget liksom gjøymt under Moldi; like friskt var det endaa som i gamle Dagar.

Det vart under Riksretts-Debatten sagt i Odelstinget av ein Høgremann, at i 1814 var det Einvalds-Kongedømet som stod att, og at Eidsvolls-Mennerne berre knappad det inn nokot (Bang: det modificerede Enevælde). Av det fekk dei daa ut det absolute Veto.

Fyr det meste gjeng det vel so til, naar eit Hus ramlar ned, at Grunnlaget vert att, men det er Toppen, som ryk. So var det vel i Norig med. Einveldet var det, som rauk, det bestaaende var det gamle norske Samfundet.

Og detta gamle Samfundet, som fyrst bygde detta Landet og sidan vaagad Liv og Blod fyr det, det hev Husbondsretten med, og det kjenner ikkje til nokot absolut Veto.

Um Nikolaus Bisp og Luthersk Ugeskrift aldri so mykje segjer, at dette er aa setja seg upp mot Guds Autoritet, so hjelper det aldri Grandet. Folket kjenner Retten sin.

Fyrste Gongen det norske Folket arbeidde med fullt Medvitande fyr ein politisk Tanke, fylkte det seg um Sverre.

Andre Gongen um Sverdrup.

( Meir.)

Publisert 12.03.13