Eit Ord i Kvendesaki. - Ivar Aasen-tunet

(Av Hermod Hejmdal.)

 

(Del 1 av 4.) 

Dei norske Kvendi hev fenget dei fire Storskaldarne vaare til Talsmenn for Saki si. Bjørnson, Ibsen, Kielland og Lie hev nyss sendt Stortinget eit Framlegg um Sereige for gifte Kvende. Tinget hadde for seg eit Lovforslag um det ifjor. Men some Tingmenn tykte, at det gjekk for vidt. Og so vart det avgjort slik, at Regjeringi skulde høyra utum med Formannskapi um deires Meining um Tingen. No hev Svaret komet, og det er, som ein maatte venta det. Alle Formannskapi med berre nokre faae Undatak, meiner, at Sereige for gifte Kvendi ikkje er høvelegt, ja ikkje det berre, det er ogso skadelegt. Det vilde koma til aa forstyrre Forholdet mellem Mand og Hustru og med det Familielivet og dermed ogso grava Grunnen undan Holsteinarne under sjølve Samfundsbygnaden. (Um dette meir nedanfor.)

Det var mange Tingmenn, som smilad, daa denne Høyringi utum med Formannskapi vart vedteki. Og mange andre gjorde det same. Og det vist med god Grunn. For det er flirande dette: aa gaa til Mennerneog spyrja um det er gagnlegt og naudturvelegt aa lovsetja Sereige for gifte Kvendi.

Gagnlegt og naudturvelegt, aa var det likt seg! Me Menn kann nokk styra deires Gard og Pengar betre elder daa vist likso godt som dei sjølve. Og kvifor skal ein daa umskipla det gamle og gode?

Slik lyder Svaret fraa Formannskapi. Ja dei brukar fleire og andre Ord og so finare Stil naturlegvis; men Meiningi er den same.

Og for Mennvar det kje Raad med aa gjeva nokot annat Svar utan med det same aa døma sjølveseg udugleg og ulaga til aa vera Mannen i Huset. Og dette gjorde, at dei var Part i Saki. Men dei var det ogso paa ein annan Maate, og det so beintfram og heilt som mogleg.

Slik som det er no, misser Gjenta Eigedomen sin, so snart ho fær Kjeringsforklædet paa seg. Mannen yvertek daa altsaman, baade Eigedom og Retten til aa bruka den. Det er det same, um han sjølv ikkje hev meir enn ein lykkjelaus Bukseknapp i Pungen, og ho eig baade Gard og Pengar, straks Klokkaren hev sagt Amen, er ho fatik som ei Naal; han hev alt og kann styra med det som han sjølv vil utan so mykje som aa spyrja Kjeringi.

Men no kjem Stortinget og spør Mennerne, um det ikkje er best, at de er likso fatike etterVigsla som dei var fyre, um dei ikkje vil gjeva Kjeringarne sine full Rett til aa styra og stella med sin eigen Medel.

Kann so nokon tvila um Svaret? Aa nei.

Og hadde Formannskapi voret samansette av berre Kvendi som dei no er av Menn, so hadde Svaret voret likso vist.

Men Kvendi vart kje spurde. Det var kje Høve til det. Hadde Kvendi sjølve voret med, so hadde nokk Saki fenget ein annan Svip. No var det Spursmaal, um Mannen skulde gjeva fraa seg ein Serrett , som han hev havt, ja Gud veit koss lengi. Kvendi hadde vilja spurt paa ein annan Maate, slik paa Lag: Bør me kje hava den same Retten til Eigedomen vaar etter Giftarmaalet som me hadde fyre? Er det Rett og Rettferd, at me skal vera nøydde til aa gjeva fraa oss kvar Traaden me eig? Og so vilde dei leggja til: Her spyrst det kje, um Mannen skal gjeva fraa seg nokot; det spyrst berre um han skal hava Rett til aa taka fraa Kjeringi Medelen hennar, som ho mang ein Gong so saart heve stridt og stræva for. Me vil vera Kjeringar med full Menneskjerett og ikkje av Mannens Naade. Og denne Svipen paa Saki er den rette. Det er kje Spursmaal um Naade, men um Rett og Rettferd. Hadde Formannskapi lagt Vigti paa denne Sida av Saki, og det burde dei ha gjort, so hadde dei vist ikkje voret so forhippa paa aa segja nei. Dei hadde daa kjendt, at eit Nei her var plent det same som eit Ja og Amen til Uretten.

Men det var det gamle og gode som skulde haldast ved Lag. Aa ja, so lenge me skal hava Kongar av Guds Naade, so samer det seg vel ogso aa hava Kjeringar av Mannens Naade.

Det er no synbert for alle, at det var eit Mistak av Stortinget denne Utumhøyringi med Formannskapi. Tinget kunde kje venta annat Svar enn det, det hev fenget. Difor var det faafengt Arbeid aa spyrja um det.

Stortinget burde ha avgjort Saki sjølv utan aa spyrja korkje Per elder Paal. Ymse Saker maa greidast paa den Maaten, ved Lovbod, som mang ein Gong hev den aalmennlege Meiningi imot seg. Mengda kann kje faa det rette Skjyn paa Tingen, fyrr den hev voret i Bruk ei Tid. I slike Saker maa Stortinget gaa i Fyrevegen. Og ei slik Sak er nettupp Kvendesaki og det i alle Maatar. Det er liksom ei Trudomslære hjaa Folket, at Kvendi ikkje duger til annat enn aa reinska Jordepli, koka Graut og bissa, bissa Baani. Ja det er vondt aa segja det, men sume Kvendi trur det jamvel sjølve. Til aa vera t.d. Lækjarar er dei korkje skapte elder laga. Men naar dei berre fekk Høve til aa prøva seg, so kann det henda, dei ikkje vart so daarlege til aa stella med Sjukingar endaa. Og dei maa faa Høve til det, og Tid til aa prøva seg, fyrr det kann verta Tale um aa døma Dugleiken deires. Gjeng me nokre Aar attende so dugde kje Kvendi til aa reikna og skriva o.s.b. Men no høyrer me kje annat enn at dei kann det, dei greider seg jamvel godt. At det vil gaa dei likeins med annat Arbeid kann ingen tvila paa. Lat dei berre faa prøva seg. Og for dette bør Stortinget syrgja. Og her er dette so mykje naudturvelegare, daa Kvendi sjølve ikkje hev Høve til aa krevja Retten sin. Hadde dei aatt politisk Røysterett, skulde me snart faa sjaa, koss det vilde gaa med Lovforslaget um Sereige for gifte Kvendi. Men Stortinget hev i slike Saker som Kvendeskai ikkje Lov til aa venta med Lovbod, til det hev med seg alle Heimfødingar i Landet. So god Raad paa Tid hev me ikkje. Eit Lovbod um Sjølveigedom for gifte Kvendi er beintfram aa øva Retferdighed. Og det er vel ein Ting, som det norske Storting kunde gjera utan fyrst aa spyrja Formannskapi um det.

Utyver Landsbygdarne gjeng det enno underlege Sogur fraa den Tidi, daa Formannskapsloven kom istand. Braaket var fælt mange Stad. Formannskrap, Forbannaskap¹) o.s.b. var det vanlege Namnet paa Formannskapi. Og Stortinget fekk nokk sitt, og det ikkje minnst av sjølve Bonden, som endaa var kje lenger komen enn at han laut taka Prest, Klokkar og Lensmann til aa stella for seg. Men kva segjer Bøndarne um Formannskapsloven no? Det er eit av dei beste Tiltak Stortinget hev gjort.

Og med Tidi vilde vist Domen um Kvendesaki, um ho vart gjenomførd, verta den same. I Land, der Saki hev vunnet lengst fram, gjeng Syn for Segn i dette Stykke.

Tinget skal snart taka Saki uppatt. Og det vil vonom gaa betre enn ventande. Dette Tinget kann vist ikkje gjera nokot, daa det med denne Utumhøyringi paa ein Maate hev bundet seg. Men neste Ting vil nok greida det. Og til dess fær Solveig og Synnøve venta.

Lovforslaget gjeng ut paa, at Kjeringi skal hava full Eigedomsrett til Medelen sin, liksovist som Mannen hev det til sin. Mannen skal kje hava Lov til aa selja Gard o.s.b. utan aa spyrja Kjeringi fyrst og hava hennar Samtykkje. Men vil dei sjølve hava Sameige, d.v.s. vil Kjeringi gjeva Retten sin ifraa seg og lata Mannen styra med det, som han vil, so er det ingenting i Vegjen for det. Og var Mennerne som dei skulde og burde vera, so vilde vist 99 av 100 Kjeringar gjera det. Men no er Mennerne berre Menneskje dei og, ja sume av dei kleine Menneskje jamvæl. Og med ymse av dei er det slik, at dei ikkje vert betre, men heldaa verre, um det er mogleg, sosnart dei er gifte. Det hev funnest Menn, som med Kjeringi hev fenget baade Gard og Pengar; men um nokre faae Aar hev dei voret kvitt heile Medelen, og vilde daa kannhende ogso gjerna verta kvitt Kjeringi med. I slike Høve var det Loven um Sereige skulde brukast. Der Kjærleiken er burte, er det Magti, som raar. Og at Mannen daa skal kunna reka paa Dør Kjeringi, som hev skaffat honom alt, jamvæl Klædi han gjeng i, dettykkjest meg aa vera hosta hardføni. Og det virkar vist ikkje stort til aa upphalda Husfreden helder. Det vore, um Kjeringi vart heilt paa Dør drivi, so Mannen raadde Grunnen aaleine: Men so vidt gjeng det sjeldan. Kjeringi toler helder kva det skal vera. Og her hev me det verste: Ei Kjering som bøygjer Kne for Mannen sin kvar Gong han ser paa henne; ei Kjering, som til kvar Tid kjenner seg jamgod med Tenestgjenta si, berre med den Skilnad, at ho ingi Løn hev, og so det, at ho lyt taka Skrubb, som hi er fri for. Og av slike Kjeringar er det kje faae, diverre. Ein Ferdamann raakar ofte paa dei utyver Landsbygdarne. Dei er gode aa kjenna paa det bøygde Hovudet, dei bleike Kjinni, det blaug-rædde Augnalaget og den logne, rædde Framferdi, som hev Ord berre, naar ein spør dei um nokot.

Hjaa slike Folk kann det nokk vera Husfred; men det er ein Husfred, som det vist ikkje var skadelegt aa virke forstyrrende paa. Dei som liver i denne Freden, sukkar ialfall mang ei Herrens Gong um litt Forstyrrelse: Og desse Sukk og den Kjensla, som hev dei fram, hev me aa takka for mykje av alt som me baade for oss sjølve og i Samfundslivet maa dragast med all vor Tid. Lat oss berre faa nokot meir Hus liv, daa vil Freden koma av seg sjølv.

For ein Ting vil ialfall Sereige for gifte Kvendi vera godt. Det vil hindra alle desse Gard og Pening-Giftarmaali, som hev voret i Bruk so lengi nokon minnest og er det framleis. Naar Kjeringi fekk full Rett til aa bruka Medelen sin, so vilde me snart sleppa aa høyra Ordtak som desse: Hadde eg Pengarne, so kunde det vera det same um Gjenta. Og: Det er kje for godt nokon aa hengja seg upp for Maten.

 

( Meir.)

¹) Berre no Kvendi ikkje tok upp atter desse gamle Namni!